Stomačni virus, poznatiji još i kao stomačni grip (ili engleski – stomach flu), je jedno od najčešćih oboljenja, koje se po učestalosti nalazi odmah iza „običnog gripa“.
Međutim, iako se veoma često meša sa običnom prehladom ili gripom, pre svega treba naglasiti da su kako izazivači, tako i klinički simptomi kod ova dva oboljenja veoma različiti. Grip ili influenca, izazvan jeu prvom redu, a kako mu i samo ime kaže, virusima influence tipa A ili B, ali i virusom parainfluence i drugim respiratornim virusima, dok mu klinička slika odgovara pre svega opštoj simptomatologiji – povišenoj telesnoj temperaturi, kijavici sa curenjem ili zapušenjem nosa, kašlju, bolovima u mišićima, opštoj slabosti, malaksalosti i hladnom znojenju, glavobolji, bezvoljnosti i umoru itd.
Sa druge strane, izazivači „stomačnog gripa“ su grupa takozvanih enterovirusa, koja ima posebnu sklonost da napada sluznicu digestivnog trakta i izaziva pre svega digestivne tegobe, a ukoliko dođe do pogoršanja bolesti ili pak sekundarne infekcije bakterijama, može da dođe i do pojave izraženijih opštih simptoma.
Uzročnici stomačne virusne infekcije kod dece i odraslih
Infekcija koja je kod dece, ali i odraslih izazvana stomačnim virusima, nastaje akutno, tj naglo, i naziva se stručno – akutni virusni gastroenteritis. Gastroenteritisi su oboljenja digestivnog sistema kod kojih su infektivnim agensima zahvaćene sluznica želuca, tankog i/ili debelog creva.
Virusi koji izazivaju akutne gastritise, enteritise ili pak gastroenteritise se svrstavaju u četiri osnovne porodice a to su:
– rotavirusi – najčešći uzročnici u dečijem uzrastu
– kalcivirusi – kojima pripadaju Norwalk i Norwalk-like virusi
– astrovirusi
– enterični adenovirusi
Svim navedenim virusima je zajednička osobina da se izlučuju preko stolice, i da se upravo na taj način i utvrđuje o kom se tačno virusnom uzročniku radi, i to na osnovu pregleda uzorka stolice pod elektronskim mikroskopom. Samo na osnovu same kliničke slike stomačne infekcije, ne može da se sa sigurnošću otkrije ko je izazivač oboljenja, mada bi tu u nekim situacijama od značaja mogao da bude i uzrast obolele, tj inficirane osobe.
Rotavirus
Ovi virusi su najznačajniji uzročnici akutnih infektivnih proliva kod dece u celom svetu, a posebno u nerazvijenim zemljama, i smatraju se vodećim uzrokom kako obolevanja, tako i smrtnosti dece u uzrastu od 3. meseca do 3. godine života. Ova bolest se pre svega javlja kod one dece koja iz bilo kog razloga nisu bila na prirodnoj ishrani (ishrana majčinim mlekom tj dojenje), u doba najizrazitijeg rasta i razvoja, a to su prve dve godine života nakon rođenja.
Novorođenčad, koja su na prirodnoj ishrani majčinim mlekom od rođenja pa sve do navršenih 3 meseca života, imaju izvestan stepen zaštite, zahvaljujući pasivno prenetim antitelima i drugim imunskim ćelijama od same majke, prilikom porođaja. Nakon ovog perioda, gubi se taj pasivni, tj stečeni imunitet, gube se ili smanjuju rezerve u mikroelementima i vitaminima koje su stečene u majčinom stomaku, a uz sve to, creva su nezrela i kroz njih se odvija pre svega proces prolaska hrane, a resorpcija i korišćenje hranljivih materija su još uvek na veoma niskom nivou.
Kod male dece tok virusne infekcije je dosta težak, upravo zato što postoji velika opasnost od gubitka tečnosti i elektrolita tj dehidracije – to se objašnjava činjenicom da u ovoj dobi postoji nesrazmera između male uzrasne dobi sa jedne strane, i dosta velikih porteba za tečnošću i hranom sa druge strane. Razlog tome je da je ovaj period života upravo period najintenzivnijeg rasta i razvoja , a to je životno doba, tj period odojčeta i malog deteta – koji traje do kraja druge i/ili početka treće godine života.
Dakle, kako smo već u ranijem tekstu napomenuli, rotavirus pogađa upravo ovaj uzrasno najspecifičniji i najosetljiviji deo populacije, tj odojčad i malu decu u prve dve godine života.Virus se pre svega prenosi u kolektivima, sa jedne na drugu osobu direktnim kontaktom, preko prljavih ruku, tj feko-oralnim putem, mada se može preneti i kapljično ili putem zagađene hrane ili vode, što je ređi slučaj. Glavni izvor, kao i rezervoar infekcije je oboleli ili zaraženi čovek, tj dete, a period inkubacije virusa (vreme koje prođe od ulaska patogena u organizam pa do ispoljavanja prvih kliničkih simptoma), je dosta kratak i iznosi oko 1-3 dana, što u suštini znači da bolest ima akutni početak.
Muhanizam delovanja Rotavirusa
Sam virus nakon perioda inkubacije, ima osobinu da napada ćelije početnog dela tankog creva (enterocite) i da dovede do njihove smanjene funkcije ili propadanja. Na mesto tih propalih ćelija, koje ni same u ovom uzrastu nisu dovoljno zrele, dolaze još nezrelije ćelije koje nemaju sposobnost ni reasorpcije ni sekrecije ni ekskrecije – što su sve procesi koji se normalno odvijaju prilikom varenja u tankom crevu. Kao posledica svega navedenog, dolazi do poremećaja u metabolizmu vode i elektrolita (pre svega natrijuma i kalijuma), kao i netolerancije, tj nepodnošenja mlečnog šećera odnosno laktoze.
Poremećaj metabolizma vode i elektrolita vodi u teške gubitke ovih neophodnih elemenata, i može rezultirati nastankom dehidracije i životno ugrožavajućeg stanja koje se naziva hipovolemijski šok. Sa druge strane, nepodnošenje laktoze, koja je glavni sastojak majčinog mleka, ima za posledicu čitav niz poremećaja, od kojih su najzastupljeniji:
– poremećaj reasorpcije kalcijuma i vitamina D iz creva, što za posledicu ima poremećaj u razvoju kostiju i zuba
– poremećaj stvaranja i umnožavanja korisnih bakterija u kolonu koje proizvode vitamin K, pa kao posledica njegovog nedostatka, mogu nastati veoma ozbiljni hemoragijski sindromi (krvarenja) kod dece
Infekcija rotavirusima se može javiti i kod odraslih, a naročito kod onih koji su bili u direktnom kontaktu sa obolelom decom (roditelji, vaspitači, pedijatri), kao i kod osoba sa oslabljenim imunitetom usled neke prethodne bolesti ili poremećaja. Nakon preležane infekcije imunitet koji nastaje je samo delimičan i na žalost nije dugotrajan, pa se bolest može ponavljati. Ovo oboljenje se najviše javlja u zimskim mesecima, a može se veoma često javiti i u obliku manjih ili većih epidemija.
Klinička slika infekcije izazvane rotavirusima
Pre svega, treba naglasiti da postoje dva osnovna načina na koja infekcija rotavirusima može da se javi a to su – asimptomatska i simptomatska forma oboljenja.
Asimptomatska rotavirusna infekcija se javlja bez ikakvih klinički vidljivih simptoma bolesti, i to pre svega kod dece koja imaju prirodnu pasivnu zaštitu ili pasivni imunitet, odnosno, kod odraslih osoba sa dobrim odbrambenim sistemom organizma. Imune ćelije će u ovoj formi oboljenja savladati virus, tako da nikakvih kliničkih manifestacija bolesti neće biti, ali je bitno naglasiti da takav, asimptomatski nosilac virusa, može biti izvor infekcije tj preneti virus osobama iz okoline.
Simptomatska infekcija rotavirusima, kako je već prethodno i navedeno, počinje akutno, i to nakon inkubacije koja traje u proseku oko 12-72 h. Obično se javljaju neki od blažih opštih simptoma – blago povišena telesna temperatura (koja ne prelazi 37,5-38 ˚C), malaksalost, umor, znojenje, ali i veoma izraženi digestivni simptomi u smislu stomačnih grčeva i bolova, mučnine, povraćanja i učestalih proliva (dijareja). Najzastupljeniji u početku bolesti su mučnina i povraćanje, a u kasnijem toku se javljaju veoma učestale prolivaste stolice. Međutim, ovi simptomi ne moraju isključivati jedni druge, tj mogu se javiti i istovremeno. Oboljenje po pravilu traje oko 3-7 dana, i prolazi u najvećem broju slučajeva bez komplikacija.
Osnovni problem rotavirusne infekcije jesu komplikacije, pre svega u smislu teške dehidracije odnosno enormnih gubitaka tečnosti i važnih elektrolita, putem proliva i/ili povraćenog sadržaja, a koji se naročito često sreću kod mlađe dece i imunodeficijentnih odraslih osoba. Takođe, može da dođe do teških i potencijalno smrtonosnih sekundarnih infekcija, invazivnim bakterijama kakve su Salmonella, Shigella, Yersinia enterocolitica, Clostridium dificile i E. coli (enteroinvazivna, enterotoksična, enteroadherentna i enterohemoragična E. coli).
Kod dece i odraslih osoba sa oštećenjima imunog sistema (imunokompromitovane osobe tj osobe sa imunodeficijencijama različitog uzroka), takođe su dosta česte reinfekcije bolesti ili pak bolest može da postane hronična po svom toku i trajanju, a sve to u velikoj meri zavisi od stanja imunske odbrane, a pre svega od antitela klase IgA koja su najzastupljenija u digestivnom traktu, a kojih kod navedenih teških poremećaja imuniteta uglavnom nema dovoljno ili ih nema uopšte.
Dijagnoza infekcije rotavirusima podrazumeva ili pregled uzorka stolice pod elektronskim mikroskopom, ali danas se koristi pre svega, takozvani Rotalex test – pregled stolice lateks aglutinacionim testom.
Norwalk i Norwalku slični virusi (familija kalcivirusa)
Od infekcije Norwalk virusima obolevaju starija deca i odrasle osobe pretežno u srednjem životnom dobu. Familija kalcivirusa uzročnik je akutnih gastroenteritisa pre svega u kolektivima (vrtićima, školama, đačkim i studentskim domovima, bolnicama, vojnim kasarnama), a infekcija se najčešće prenosi feko-oralnim putem, preko zaražene hrane (posebno one koja nije dovoljno oprana ili nije adekvatno termički obrađena) ili pijaće vode. Ovi virusi mogu izazvati infekcije u obliku manjih ili većih epidemija, koje se mogu javiti u bilo koje godišnje doba, tj preko cele godine.
Klinička slika infekcije kalcivirusima
Virusi kakav je Norwalk i njemu slični virusi, vrše invaziju epitelnih ćelija tankog creva, a pre svega jejunuma, čime remete procese varenja i apsorpcije hrane, a takođe i otežavaju prelazak želudačnog sadržaja u tanko crevo. Zato je jedan od glavnih simptoma u kliničkoj slici infekcije ovom virusima učestalo povraćanje.
Inkubacioni period tj period pre pojave prvih simptoma infekcije virusima iz ove familije kalcivirida, traje oko 1-2 dana, a sama bolest prolazi u proseku nakon 12-72 sata. Od kliničkih simptoma su najizraženiji mučnina i povraćanje, koje prate grčevi ili bolovi u stomaku i eventualno prolivaste stolice, kao i blagi opšti simptomi u smislu povišene temperature, malaksalosti, glavobolje i bolova u mišićima i zglobovima. Nakon prolaska kliničkih manifestacija, osoba i dalje može biti zarazna jer se norwalk virus izlučuje stolicom još oko 1-2 nedelje, a imunitet koji se stvara je kratkotrajan i bolest se može ponavljati.
Dijagnoza infekcije kalcivirusima se postavlja bilo pregledom stolice pod elektronskim mikroskopom, bilo serološkim analizama (to podrazumeva dokazivanje odgovarajućih specifičnih antitela u krvi, a koje naš organizam stvara kao odgovor na infekciju virusima iz ove familije).
Astrovirusi
Infekcije astrovirusima se javljaju kod kako kod dece, tako i kod odraslih osoba, takođe najčešće u kolektivima (kakve su škole, studentski domovi, bolnice, starački domovi i slično).
Važno je napomenuti da su infekcije astrovirusima naročito česte kod odraslih osoba sa imunodeficijencijama, a pre svega kod osoba koje su zaražene virusom HIV-a i kod osoba kojima je presađena koštana srž (pre svega zbog malignih bolesti kakve su limfomi ili leukemije). Kod imunodeficijentnih osoba infekcije astrovirusima su mnogo teže kliničke slike, a pored toga i traju duže, češće recidiviraju, ili pak poprimaju hroničan tok.
Klinička slika infekcije astrovirusima
Inkubacioni period kod astrovirusnih infekcija digestivnog trakta traje u proseku od 1-4 dana, a sama manifestna bolest traje oko 2-3 dana.
Gastroenteritisi koje izaziva astrovirus imaju akutni tok, a karakterišu se obično blagim vodenastim dijarejama, koje mogu biti praćene i povraćanjem i grčevima u stomaku. Ako se kod ovih stomačnih virusnih infekcija, jave i opšti simptomi, oni su uglavnom dosta blagi i pre svega su u pitanju – lako povišena telesna temperatura, malaksalost, glavobolja i opšta slabost i umor. Nakon prolaska simptoma astrovirusnog gastroenteritisa, virus se može naći u stolici još oko 2 nedelje, što znači da je osoba i nakon preležane bolesti i dalje izvor infekcije za okolinu.
Dijagnoza astrovirusne infekcije se postavlja pregledom uzorka stolice pod elektronskim mikroskopom, ili se rade serološki testovi, tj dokazuju se specifična antivirusna antitela u krvi.
Enterični adenovirusi
Ovi tipovi adenovirusa, izazivači su akutnog gastroenteritisa kod dece predškolskog i školskog uzrasta, dok odrasle osobe obolevaju dosta retko. Virus se prenosi direktnim kontaktom, tj sa osobe na osobu, i infekcija nije zavisna od doba godine, tj prisutna je u toku cele kalendarske godine.
Klinička slika infekcije enteričnim adenovirusima
Nakon inkubacionog perioda koji traje oko nedelju dana, i za koje vreme se adenovirusi naseljavaju u ćelijama tankog creva, nastupa klinički manifestna faza bolesti koju odlikuju pre svega učestale vodene dijareje i povraćanje. Pošto ovi virusi pripadaju velikoj familiji adenovirusa, infekcije digestivnog trakta mogu da budu često praćene i blagim opštim (povišena temperatura, malaksalost, glavobolja) i/ili respiratornim simptomima (curenje iz nosa, zapušen nos, kašalj). Nakon preležane infekcije, kod dece može da se javi kratkotrajni i prolazni poremećaj resorpcije, kao i nepodnošenje laktoze iz mleka, a sam virus se u stolici može naći još oko 10-14 dana, kada je osoba zarazna po okolinu.
Dijagnoza adenovirusnog gastroenteritisa se postavlja na osnovu pregleda uzorka stolice elektronskim mikroskopom, ili putem otkrivanja specifičnih antivirusnih antitela u krvi serološkim metodama (kakav je takozvani ELISA test).
Ishrana kod infekcije stomačnim virusima
Dakle, iako smo već u prethodnom tekstu naveli kliničke manifestacije za svaki virus pojedinačno, da još jednom rezimiramo – klinička slika kod infekcije stomačnim virusima bazirana je pre svega na simptomima od strane digestivnog trakta, a to su:
– mučnina i povraćanje
– stomačni bolovi i/ili grčevi u stomaku (takozvane abdominalne kolike)
– akutne prolivaste stolice tj dijareja
Ako imate neki od nevedenih simptoma ili kliničkih znakova, postavlja se logično pitanje – šta jesti kod stomačnog virusa?
U slučaju ovakvih infekcija, ishrana zavisi od toga koji od navedenih poremećaja dominira kliničkom slikom. Tako, ukoliko je dominantan simptom virusnih gastroenteritisa mučnina sa povraćanjem (pri čemu proliv nije isključen tj može se javiti udruženo, ali ne dominira u kliničkoj slici tj nije jedini poremećaj) primenjuje se pre svega ishrana putem sonde ili parenteralna ishrana.
Da uprostimo – pošto osoba koja povraća ne može da unosi hranu peroralno (tj ne može da guta hranu, jer će da je povrati), hrana se do prestanka povraćanja unosi putem sonde koja se ubacuje ili preko nosa (nazogastrična sonda) ili se kroz otvor (takozvanu stomu) ubacuje u želudac ili u tanko crevo (pre svega jejunum). Ishrana sondom je dobra, jer imitira prirodni put unosa hrane, i kada se hrana unese u želudac ili tanko crevo, nastavljaju se procesi apsorpcije i varenja koji bi se odvijali i nakon normalnog unosa hrane na usta. Hrana koja se unosi putem sonde, kao što je i logično, mora biti u tečnom obliku.
Sa druge strane, kod težih poremećaja koji pogađaju digestivni trakt, a praćeni su pre svega hroničnim povraćanjem, hrana se mora unositi intravenskim odnosno parenteralnim putem. U parenteralnoj ishrani, hranljive materije dospevaju direktno u krv tj u cirkulaciju, pa se zato moraju unositi u onom obliku u kome se normalno u cirkulaciji i nalaze. Intravenski unos hranljivih materija se sprovodi u svim onim slučajevima i stanjima, kada se očekuje da se hrana neće moći na bilo koji drugi način unositi u organizam u vremenu dužem od 2-3 dana.
Antidijaroična ishrana
I ishrana sondom i intravenskim putem, mogu biti praćane brojnim komplikacijama. Ukoliko je pak dijareja, tj proliv, dominantna manifestacija gastroenteritisa koji je izazvan virusima (a povraćanje ili nije bilo prisutno ili je već prestalo), primenjuje se takozvana antidijaroična (antidijarejalna) ishrana i to peroralnim putem.
Primena antidijaroične ishrane je takođe veoma važna u ishrani dece i odraslih sa gastrointestinalnim poremećajima, a posle primenjene rehidracije kao terapijske mere. U ovom vidu ishrane, a koja se zasniva na borbi protiv akutne infektivne dijareje, se pre svega izbegava upotreba masti, prostih šećera i mleka koji mogu da dovedu do ponovne pojave proliva, a upotrebljava se hrana koja je „laka“ za varenje.
Dakle, ishrana usmerena protiv proliva treba da bude bogata pektinskim masama koje vezuju višak tečnosti iz creva, kao i celulozom, tj vlaknima koja su teže svarljiva, oblažu sluzokožu creva i smanjuju prekomernu sekreciju, pa time uspešno i zaustavljaju prolive. U antidijaroičnoj ishrani se najviše primenjuju:
– čorbe ili kaše od pirinča – pirinač kao žitarica sadrži dosta korisnih biljnih vlakana koja oblažu crevnu sluznicu, usporavaju crevnu perilstatiku i njihovo pražnjenje i pomažu razvoj „dobrih“ bakterija u crevima. Ova žitarica može da se koristi u vidu pirinčane vode ili mleka (koja se dobija nakon ceđenja prokuvane jedne šolje pirinča sa dve-tri šolje vode) ili može da se jede i sam dobro skuvani pirinač i to po nekoliko puta dnevno, bilo bez dodataka soli ili šećera, ili pak sa veoma malo soli ili šećera koji se dodaju u količini – „na vrh kašičice“. Skuvani pirinač se može propasirati u kašu, i pomešati sa propasiranom kuvanom jabukom, i tome se dodati jedna kašičica šećera ili još bolje meda, a ovakvo jelo je poznato pod nazivom pirjač;
– u antidijarejalnoj ishrani bitno mesto zauzimaju kuvane ili pečene jabuke koje se jedu bez dodatka šećera; kuvani ili pečeni krompir srednje veličine, sa dodatkom prstohvata soli; barena šargarepa; dvopek; jogurt ili kefir koji sadrže probiotske bakterije;
– čorba od povrća se sprema od šargarepe, krompira, paškanata (zeleni za supu), pirinča i pšenice u zrnu. Supa je vrlo bogata mineralima i vitaminima iz povrća, pa se u ishrani odojčadi i male dece koja imaju akutne prolive može koristiti i samo čorba u kojoj se kuvalo povrće;
– crna čokolada sa visokim sadržajem kakao mase, može da se koristi u manjim količinama kod postojanja prolivastih stolica
Lečenje infekcije koja je izazvana stomačnim virusima
Glavni problem, i razlog za zabrinutost u slučaju nastanka virusnih infekcija digestivnog trakta, jeste gubitak velike količine tečnosti i elektrolita, bilo putem prolivaste stolice bilo preko povraćenog sadržaja, a koji dovodi do problema koji se zove dehidracija. Ukoliko se ne preduzmu odgovarajuće terapijske mere, a u cilju nadoknade izgubljenih materija, može doći do nastanka šoknog stanja (takozvanog hipovolemijskog šoka), koje u visokom procentu slučajeva može da se završi smrtnim ishodom. Drugi problem su bakterijske superinfekcije koje mogu samo pogoršati stanje, i dovesti do nastanka sepse (trovanja krvi) i septičkog šoka koji može takođe rezultirati smrtnim ishodom.
Gubitak tečnosti i elektrolita tj dehidracija, može da bude prema stepenu gubitka navedenih materija:
– laka u kojoj se gubi do 5% telesne mase
– srednje teška – u kojoj se gubi oko 5-10% telesne mase i
– teška dehidracija u kojoj bolesnik gubi preko 10% ukupne telesne mase
Laka i srednje teška dehidracija su najčešće uzrokovane upravo akutnim dijarejama kod virusnih gastroenteritisa, i leče se oralnim putem, odnosno primenom takozvanih oralnih rehidracionih solucija, tj rastvora (Orosal i Orosal 65).
Oralna rehidracija predstavlja prirodni vid nadoknade tečnosti, i što je jako važno, povraćanje koje je veoma čest prateći poremećaj kod virusnih akutnih dijareja, ne predstavlja kontraindikaciju za oralnu rehidraciju. Samo u slučaju da povraćanje nikako ne prestaje uprkos primeni oralnih rastvora za rehidraciju, prelazi se na intravenski vid nadoknade tečnosti. Oralni rastvori se daju i u prevenciji, tj sprečavanju nastanka dehidracije kod osoba koje imaju učestale prolivaste stolice.
Sa druge strane, u stanjima teške dehidracije, primenjuje se intravenska rehidracija, tj infuzija – vode, izgubljenih elektrolita i glukoze, a najpoznatija je primena takozvanog Ringer-laktat rastvora (koji sadrži glukozu, Na, K, Cl, Ca i laktat).
Nakon 3-4 h oralne ili intravenske rehidracije, može se uključiti i „lakša“ hrana, do normalizacije digestivnih simptoma i stabilizacije crevne funkcije.
Od lekova se primenjuju probiotici, koji sadrže „dobre bakterije“ – kakvi su na primer Bifidobacterium i Lactobacillus i koji služe za obnavljanje narušene bakterijske crevne flore.
Sa druge strane, lekovi koji se koriste u terapiji akutnih infektivnih dijareja su i crevni antiseptici, koji pre svega uništavaju virusne i bakterijske patogene koji dovode do poremećaja u normalnim digestivnim procesima – varenju, sekreciji i resorpciji. Antibiotici se, u virusnim gastroenteritisima ne preporučuju i ne koriste, izuzev u slučaju da dođe do komplikovanja oboljenja sekundarnom bakterijskom kolonizacijom creva, ili ako postoji teško opšte stanje pacijenta.
